Bilimsel Araştırmalarda Üretken Yapay Zeka Kullanımı ve Etik: Yorumlarla YÖK Rehberi

Günümüzde, bilimsel çalışmalarda üretken yapay zeka (ÜYZ) kullanımı, akademik üretkenlik için hızlı gelişen bir alan olarak öne çıkıyor. Birçok özelliği bünyesine katan araçlar, araştırmacılar için şimdiden zengin olanaklar sunmaya başladı bile. Ancak bu teknolojinin kullanımı, bilimsel etik ve doğruluk ilkeleri çerçevesinde dikkat edilmesi gerekenleri de beraberinde getiriyor.

Bu yazıda, Yüksek Öğretim Kurumu’nun (YÖK) çıkardığı “Yükseköğretim Kurumları Bilimsel Araştırma ve Yayın Faaliyetlerinde Üretken Yapay Zekâ Kullanımına Dair Etik Rehber”**den yola çıkarak, özetle araştırmacılar olarak sorumluluklarımızdan bahsedeceğim. Akademik üretkenlik için üretken yapay zeka kullananların göz önünde bulundurması gereken etik durumları ve dikkat edilmesi gerekenleri ele alıyorum.

📌Bilimsel Araştırmalarda Üretken Yapay Zeka Kullanımının Etik Boyutu

Bilimsel araştırmalarda üretken yapay zekanın kullanımı, özellikle literatür taraması, yazım kontrolü, veri analizi gibi rutin görevlerde büyük faydalar sağlıyor. Ancak, bilim camiası henüz bu duruma çok ısınmış değil. Gerçi, ÜYZ’nin makalelere yazar olarak eklenmesi gibi başlangıçlar da mesafeli duranların önyargılarını perçinleştirdi. Günümüzde gelinen noktada, bilim camiası rüzgarın yönüne esenlerle, karşısında duranlar olarak belirginleşti. Tabi, bir de her zaman ki gibi sahte bilimcilerin fenalıkları.

Üretken yapay zekayı, yalnızca araştırmanın destekleyici aşamalarında kullanmak üzerinde bir konsensüs oluşmuş diyebiliriz. Özellikle, hipotez geliştirme veya veri yorumlama, tartışma gibi özgün akademik katkılarda üretken yapay zekanın kullanılmaması tavsiye ediliyor. Çünkü, bu durum araştırmacının özgün katkısını azaltacağı gibi çeşitli etik sorunlara da yol açabilir.

📢YÖK’ün ÜYZ Konusundaki Temel Uyarısı

Yüksek Öğretim Kurumu (YÖK), Mayıs 2024’te yayınladığı 20 sayfalık rehberde, bizlere ÜYZ’nin bilimsel araştırma ve yayın faaliyetlerinde doğru kullanılması hakkında temel bir çerçeve sunmaktadır. YÖK, teknolojinin imkanlarından faydalanmamızı öneriyor. Ancak, temel uyarısı, potansiyel riskler konusunda bilinçli olmamız ve riskli uygulamalardan uzak durmamız yönünde. Oluşabilecek temel riskleri gelin, ele alalım.

Neticede, kullandığımız araçların algoritmalarını, eğitim verilerini, modellerini bilmiyor ve bireysel deneyimlerimizden yola çıkıyoruz. Araştırmacılar olarak, etik kaygılarımızın her zaman diri olması ve bu konuda farkındalıklarımızı artırmamız gerekiyor. Evet, ÜYZ araçları bizim için iyi asistanlar tartışmasız; ancak, bilinçli bir kullanıcı olmak ve sınırlarımızı korumak bizim elimizde.

👨‍🏫Bilimsel Araştırmalarda Üretken Yapay Zeka Kullanımından Doğacak Başlıca Etik Sorunlar

1. İçerik üretiminde ÜYZ kullanıldığını eserde bildirmeme,
2. Başkası tarafından üretilmiş olan içeriğin izinsiz kullanımı,
3. Literatürde var olan bilginin atıf yapılmadan, uygunsuz şekilde alıntılanması,
4. ÜYZ’nin yanlış veya yanıltıcı veri üretimi ve araştırmacının üretilen bu veriyi kullanması,
5. Tekrar edilemeyen, açıklanamayan araştırma yöntemi ile üretilmiş veri ve sonuçların akademik literatüre girmesi,
6. Taraflı ve kısıtlı veri nedeniyle hassas grupların uğrayabileceği ayrımcılığın derinleşmesi,
7. Mevzuata aykırı olarak kişisel verilerin toplanması, depolanması, transferi, kullanılması ve tekrar kullanılması.

1️⃣Bilimsel doğruluk ve tarafsızlık üzerine riskler

Üretken yapay zeka sistemlerinin çoğu, büyük veri setleri üzerinden eğitilir; ancak bu veri kaynaklarının kalitesi ve tarafsızlığı her zaman güvenilir olmayabilir. Üretken yapay zekanın, kaynak doğruluğunu tam anlamıyla yansıtamayabileceği ve bazen uydurma kaynaklar üretebileceği göz önünde bulundurulmalıdır. Ayrıca, ÜYZ ancak erişimi olan veri kadar tarafsız olabileceği unutulmamalıdır. Bu sebeple, akademik çalışmalarda kullanılan her yapay zeka çıktısı, araştırmacı tarafından dikkatlice incelenmeli ve bilimsel geçerliliği, tarafsızlığı sorgulanmalıdır.

Uzun bir süredir, ChatGPT ile literatür taratılmaması konusundaki fikrimi bulunduğum birçok ortamda paylaşıyorum. Burada tabi ki entegre olan GPT’lerden bahsetmiyorum. Çok iyi araçlar zaten var, kuşkusuz. Ancak, ChatGPT de yeni güncellemesiyle birlikte web search özelliğini duyurdu ve artık doğru kaynaklara erişim sağlıyor. Yine de ben kendi deneyimlerimden yola çıkarak, nitelikli yayınlar çekmediğini düşünüyorum. Bu yüzden ChatGPT ile tarama yapmanızı önermiyorum. Çok daha iyi araçları sizlerle olabildiğince paylaşıyorum. Örneğin; Consensus, Litmaps gibi.

2️⃣Şeffaflık ve hesap verebilirlik

Üretken yapay zekanın kullanımında şeffaflık, hem bilimsel dürüstlüğü korumak hem de bilimsel topluluğun güvenini sürdürmek açısından önemlidir. Araştırmacılardan, çalışmalarında hangi aşamalarda yapay zeka kullandıklarını açıkça belirtmeleri istenmektedir. Bu sayede, ÜYZ’den kaynaklanabilecek olası hatalar veya önyargılar daha kolay tespit edilebilir ve akademik raporlamanın güvenilirliği sağlanmış olur.

Günümüzde, çalışmanızda ÜYZ kullanımını bildirme gerekliliği hemen hemen her akademik ortamda artık belirtilmektedir. Hatta, kullanılmasının yasak olduğu, gerici bulduğum, ortamların da az olmadığını söyleyebilirim. Güncel yayınlarda da araştırmacıların, çok bildirim yapmadığı gösteriliyor. ÜYZ konusundaki önyargıların, kullananları da bu yöne ittiğini düşünüyorum. Haliyle, yayın kaygıları ağır basıyor. CAPTCHA’ya insan olduğumuzu kanıtladığımız gibi akademiye de ben, ben bu diyoruz 😀

3️⃣Dürüstlük ve özen ilkesi

Bilimsel araştırmaların doğruluğunu ve dürüstlüğünü sağlamak, her araştırmacının temel sorumluluğudur. Üretken yapay zeka, dil bilgisi kontrolü veya çeviri gibi süreçlerde yardımcı olsa da ortaya çıkan sonucun nihai sorumluluğu araştırmacıya aittir. Üretken yapay zeka ile hazırlanan içeriklerin titizlikle gözden geçirilmesi ve doğruluğunun kontrol edilmesi önemlidir. Ayrıca, ÜYZ’nin içerik üretme sürecinde eksik veya taraflı bilgi sunabileceği unutulmamalıdır; bu nedenle, araştırmacılar içeriği eleştirel bir gözle değerlendirmelidir.

ÜYZ’yi hep bir hakem gözüyle değerlendirmeyi deneyin. O sizin hatalarınızı bulmak da ne kadar ustaysa, siz de onunkileri bulabilirsiniz. Bildiğimiz gibi henüz Genel Yapay Zeka (GYZ) seviyesinde değiliz. Bu açıdan dil olsun analiz olsun her yönden hatalar olabileceğini göz önünde tutarak denetim yapmalısınız. Kısaca, hakem sizsiniz.

4️⃣Adalet ve saygı ilkesine bağlılık

Üretken yapay zeka sistemlerinden elde edilen verilerin bilimsel çalışmalarda kullanımı, diğer bilim insanlarının emeğine saygıyı gerektirir. ÜYZ ile üretilmiş verilerin kaynaklarının açıkça belirtilmesi, hem etik hem de akademik sorumluluğun bir parçasıdır. Bu bağlamda, araştırmacıların ÜYZ kullanımlarını yöntem kısmında açıklamaları ve kaynak gösterimi yapmaları gerekir.

5️⃣Gizlilik ve mahremiyet

Kişisel veriler, bilimsel araştırmalarda etik ve yasal boyutlara sahiptir. Üretken yapay zeka sistemlerinde kişisel verilerin kullanımı, veriyi sağlayan bireylerin özerkliğine saygı gösterilerek ve veri gizliliği önlemleri alınarak yürütülmelidir. Araştırmacılar, gizliliği sağlamak için anonimleştirilmemiş verileri ÜYZ’ye girmemeli ve her aşamada veri güvenliğini ön planda tutmalıdır.

Verileriniz içerisindeki kişisel verilerin ÜYZ ile paylaşılması yapılabilecek en ciddi hatalardan biri olabilir. ChatGPT için konuşacak olursak verilerinizin eğitim amaçlı kullanımını ayarlar bölümünden engellemeniz çözüm önerileri arasında gösteriliyor. Şirket ayrıca gizlilik sözleşmesinde kişisel verilerin gizliliği konusundaki önlemlerden bahsediyor. Ancak, teknoloji dünyasında bu sistemlerin güvenilirliklerinin çok sorgulandığı unutulmamalıdır. En iyi yol, tavsiye edildiği gibi kişisel veriler vermekten kaçınmak ve anonimleştirilmiş verileri kullanmaktır.

⚠ Bilimsel Araşırmalarda Üretken Yapay Zeka Kullanırken Dikkat Edilmesi Gerekenler

YÖK, ÜYZ kullanımında sorumluluğun tamamen kullanıcıda olduğunun altını çiziyor. Üretken yapay zekayı akademik çalışmalarda kullanırken aşağıdaki pratik adımları izlemek, araştırmacılara hem etik hem de bilimsel doğruluk açısından yardımcı olabilir:

• ÜYZ’nin çalışma prensiplerini anlama: Kullandığınız ÜYZ sisteminin nasıl çalıştığını ve hangi veri kaynaklarından beslendiğini bilmek önemlidir.
• Yapay zeka çıktılarını doğrulama: Üretilen içeriği, doğruluğundan emin olmak için bilimsel kaynaklarla karşılaştırın.
• Kişisel veri koruma önlemleri: ÜYZ sistemlerine kişisel veri girişi yaparken veri anonimleştirme ve maskeleme işlemlerine dikkat edin.
• Tarafsız ve güvenilir veri seçimi: Kullanılan veri setlerinin tarafsızlığını kontrol edip, denetleyin.

SSS

Bilimsel araştırmalarda ÜYZ kullanılabilir mi?

Evet. Ancak, etik durumlara dikkat edilmeli ve her zaman denetim sağlanmalıdır.

Bilimsel araştırmalarda hangi durumlarda ÜYZ kullanımı önerilmemektedir?

Hipotez geliştirme, tartışma, yorumlama ve uygulama gibi üst düzey beceri, deneyim ve uzmanlık gerektiren aşamaları içermemelidir.

Bilimsel araştırmalarda ÜYZ kullanımı için sınır nedir?

Bilimsel araştırmalarda üretken yapay zeka kullanımının araştırmacının katkısını ortadan kaldırıp kaldırmayacağı durumu incelenerek sonuca varılmalıdır. Araştırmacının katkısını ortadan kaldırıyor olması durumunda, etik sorunlarla karşılaşılmasının muhtemel olduğu bilinmelidir.

Bilimsel araştırma ve yayında ÜYZ kullanımında veri etiği açısından nelere dikkat edilmelidir?

• Veri kaynağı ve verinin kullanım izni • Veri gizliliği ve mahremiyet • Veri taraflılığı • ÜYZ halüsinasyonları • Veri güncelliği • Veri güvenilirliği • Fikri mülkiyet hakları

Etik kurul başvurusunda ÜYZ kullanımı konusunda bilgi verilmesi gerekli midir?

Evet, araştırma protokolünde ÜYZ’nin kullanım amacı, kapsamı, niteliği konusunda bilgi verilmelidir.

ÜYZ kullanımının raporlanmasında nelere dikkat edilmelidir?

Hangi ÜYZ aracının, ne zaman, çalışmanın hangi aşamasında veya yerinde kullanıldığı ve ilgili aracın versiyonu belirtilmelidir. ÜYZ içerikleri, akademik titizlik ve etik kurallara uygun olarak gözden geçirilmeli, içerik kontrolü yapılarak raporlanmalıdır. İçeriklerin doğruluğu kullanıcının sorumluluğundadır. İçerikler eleştirel olarak gözden geçirilmeli, ÜYZ’den kaynaklanan potansiyel önyargılar değerlendirilmeli ve araştırmacılar tarafından onaylanmalıdır. Rapor içeriğinin, sonuçlarının ve argümanların sorumluluğu araştırmacılara aittir.

Ülkemizde ÜYZ ile ilgili mevzuatlar nelerdir?

Ülkemizde henüz yapay zekâ ile doğrudan ilgili mevzuat yoktur. Ancak, ÜYZ kullanımında aşağıdaki mevzuatın araştırmacılar tarafından dikkate alınması önerilir: • 6698 sayılı Kişisel Verilerin Korunması Kanunu (KVKK) • 2547 sayılı Yükseköğretim Kanunu • 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu • Lisansüstü Eğitim-Öğretim ve Sınav Yönetmeliği • Yükseköğretim Kurumları Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiği Yönergesi

Sonuç

Akademik çalışmalarda üretken yapay zeka kullanımı, doğru yönlendirildiğinde bilimsel üretkenliği artıran önemli bir araçlardır. Ancak, etik ilkeler ve akademik sorumlulukların bilincinde hareket etmek, ÜYZ’nin kullanımını verimli ve güvenilir hale getirir. Üretken yapay zeka teknolojilerinden yararlanırken dikkat edilmesi gereken temel etik kodlara ve araştırmacı rolüne sadık kalmak, bilimsel araştırmaların doğruluğunu korumak açısından önemlidir.